Kowalski Edward (pierwotnie Jerochim Joachim) (1914–1967), lekarz, hematolog, biochemik, radiolog. Ur. 14 III w miasteczku Sępolno Kraińskie koło Chojnic na Pomorzu, był synem rzemieślnika. Do szkół uczęszczał w Sępolnie, Chojnicach i Bydgoszczy i uzyskał maturę w r. 1931. Korzystając z prywatnego stypendium studiował farmację w Uniw. Pozn., którą ukończył z dyplomem magistra farmacji w r. 1935. Następnie studiował chemię jako wolny słuchacz na Uniw. Pozn. (1935–9). W r. 1938 pracował przez pół roku w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie jako wolontariusz. Wojna zastała go w Kazimierzu Dolnym, gdzie do kwietnia 1940 r. kierował apteką. W lipcu 1941 r. objął w Warszawie posadę magazyniera w zielarskiej firmie «Herbag» i rozpoczął studia lekarskie w Tajnym Uniwersytecie Warszawskim; dyplom lekarski uzyskał w r. 1946. Czynny w działalności konspiracyjnej, podczas powstania warszawskiego pełnił obowiązki lekarza w szpitalu polowym na Starym Mieście, a później zorganizował punkt Czerwonego Krzyża w kościele Św. Wojciecha na Woli dla mieszkańców Warszawy pędzonych do obozu w Pruszkowie. W l. 1944–50 był w Szpitalu Wolskim kierownikiem apteki i asystentem oddziału wewnętrznego III, a zarazem w l. 1946–51 starszym asystentem, później adiunktem w Zakładzie Chemii Fizjologicznej Wydziału Lekarskiego Uniw. Warsz. Od grudnia 1950 do lipca 1951 r. był starszym asystentem III oddziału wewnętrznego Szpitala nr 1 w Warszawie. Doktorat medycyny uzyskał 22 XII 1951 r. na podstawie pracy Rola wątroby w wydzielaniu fosfatazy zasadowej („Pol. Tyg. Lek.” R. 6: 1951 nr 45–6), w której rozwinął oryginalną teorię dotyczącą metabolizmu tego enzymu.

Od lipca 1951 do r. 1960 był K. kierownikiem Kliniki Chorób Wewnętrznych i Pracowni Biochemii Klinicznej Instytutu Hematologii, którego był współzałożycielem, a od marca 1954 r. wicedyrektorem do spraw naukowych. Przy Instytucie zorganizował Ośrodek Leczenia Choroby Zakrzepowej i Poradnię dla Chorych na Hemofilię i wrodzone skazy krwotoczne. Jednocześnie prowadził wykłady w Akademii Medycznej (1952–3). W r. 1953 spędził ochotniczo 9 miesięcy na Korei w Hyiczhon i Hyngnam jako naczelny internista w wojskowym szpitalu Polskiego Czerwonego Krzyża dla rannych i chorych. W r. 1954 otrzymał stopień docenta za całokształt pracy, a w r. 1959 profesora nadzwycz. W r. 1955 objął posadę w Zakładzie Fizyki Elementarnych Cząstek PAN, włączonego w t. r. do Instytutu Badań Jądrowych PAN, w którym zorganizował i poprowadził Zakład Radiobiologii i Ochrony Zdrowia (1955–67). Był również konsultantem naukowym i członkiem rad naukowych wielu instytutów i zakładów badawczo-naukowych. Ponad 50 osób uzyskało u niego doktoraty, 8 przy jego pomocy habilitowało się.

K. był autorem i współredaktorem 130 prac doświadczalnych, poglądowych, klinicznych i popularyzatorskich, które ogłaszał pd r. 1949 w 35 czasopismach polskich, angielskich, francuskich i niemieckich, w wydawnictwach kongresowych, jako rozdziały w podręcznikach lekarskich i jako oddzielne publikacje. Był członkiem wielu towarzystw naukowych międzynarodowych i polskich, m. in. International Society of Internal Medicine, Société Internationale Européenne d’Hématologie (1954), New York Academy of Sciences, International Committee on Haemostasis and Thrombosis (1966), Polskiego Tow. Biochemicznego, Polskiego Tow. Hematologicznego, członkiem Komitetów redakcyjnych czasopism „Blood”, „Blut”, „Medicinskaja Radiologija”, „Haematologia” (1967), „Atomie Energy Review” oraz „Reumatologia” i „Nukleonika”. Od r. 1952 należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Był członkiem Komitetu Biochemicznego i Biofizycznego PAN (od 1960), Komitetu Fizyki Medycznej PAN (od 1961), Odwoławczej Komisji Kontroli Zawodowej przy Ministrze Zdrowia (1954–66), Sekcji Medycznej przy Komisji Nauki Komitetu Centralnego PZPR (od 1960) i in. W Komitecie do spraw Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej PAN, należał do Komisji Zastosowań Izotopów w Biologii i Medycynie (od 1958) oraz wchodził do Prezydium tego Komitetu (od 1960). Od r. 1958 był wiceprzewodniczącym sekcji do spraw medycznych w Krajowym Komitecie Ochrony Radiologicznej Państwowej Rady do spraw Wykorzystania Energii Jądrowej, członkiem Komisji Wydawnictw i Popularyzacji Państwowej Rady i Komitetu do spraw Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej (od 1961) i ekspertem International Atomic Energy Agency (od 1959) w Komisji Ochrony przed Promieniowaniem.

Ceniony na całym świecie naukowiec, jako lekarz wyróżniał się troskliwością o chorych. Zasadniczym jednak jego zainteresowaniem była biochemia, hematologia i radiobiologia. Badania jego miały kierunek praktyczny. Metodami biochemicznymi badał patogenezę chorób dla znalezienia właściwych metod leczniczych. Był jednym z pionierów biologii molekularnej w Polsce. Organizował prace zespołowe klinicystów, biochemików, immunologów, cytologów i radiobiologów. Stworzył własną szkołę. Do naczelnych jego osiągnięć należą prace nad biochemią krzepnięcia krwi, fibrynolizą, rolą produktów degradacji fibrynogenu, co rzucało światło na patogenezę skaz krwotocznych; nad funkcją biologiczną płytek krwi i ich rolą przy tworzeniu zakrzepów; nad biosyntezą hemu, hemoglobiny i metabolizmem porfiryn; nad erytropoezą, jej hormonalną regulacją. Ponadto prace jego i jego uczniów dotyczyły badań nad wpływem promieniowania na poszczególne etapy biosyntezy hemu, nad patogenezą i biochemią choroby popromiennej, leczeniem jej przeszczepianiem tkanek, immunologią procesów transplantacji u na promienionych zwierząt, wpływem promieniowania na mechanizmy odpornościowe i enzymy-substruktur komórkowych; nad metabolizmem i klinicznym zastosowaniem izotopów radioaktywnych, nad skażeniami wewnętrznymi organizmów izotopami radioaktywnymi; nad rolą radu D i innymi pierwiastkami zanieczyszczającymi biosferę, nad radiochromatografią podwójnej wymiany, nad mechanizmami kostnienia, nad biochemią tkanki łącznej, zwłaszcza elastazy i kolagenu dla wykrycia patogenezy choroby reumatycznej, nad strukturą i funkcją białek.

K. obok pracy zawodowej miał szerokie zainteresowania humanistyczne, interesował się sztuką, malarstwem, muzyką, literaturą. Pracowity, wybitnie zdolny i pełen twórczej inwencji, wymagający, ale bardzo przyjacielski i pomocny dla współpracowników, posiadał wysoko rozwiniętą etykę naukową, którą innym przekazywał.

Był odznaczony medalem «Za wzorową pracę w Służbie Zdrowia» (1952), Koreańskim Orderem Sztandaru Państwa (1953), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Medalem Dziesięciolecia Polski Ludowej (1954), Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1964), Nagrodą Państwową indywidualną II stopnia w dziedzinie nauki (1964), nagrodą indywidualną IV stopnia (1957) i I stopnia (1959) przez Państwową Radę do Spraw Wykorzystania Energii Jądrowej. Pozostawił po sobie dwoje dzieci: Barbarę, studentkę biochemii, i Jana. Zmarł nagle 15 IV 1967 r. w Warszawie. Pochowany na cmentarzu Komunalnym (dawnym Wojskowym) na Powązkach.

„Atomic Energy Review” 1967 nr 3 s. 2; „Blut” 1967 nr 1 s. 54 (fot.); „Haematologia” 1967 nr 3 s. 255–6; „Memoires de l’Académie Royale de Mèdicine de Belgique”, Série VII, Vol. 7: 1967 s. 387; „Nature” Vol. 215: 1967 s. 1423; „Nukleonika” 1967 nr 6 s. 395-7 (fot.); „Pol. Arch. Med. Wewn.” 1967 nr 11 s. 345–52 (fot.); „Pol. Tyg. Lek.” 1967 nr 25 s. 975 nr 36 s. 1390; „Postępy Biochemii” 1967 nr 2 (fot.); „Postępy Techn. Jądrowej” 1967 nr 5 (spis prac, fot.); „Problemy” 1967 nr 6, 7 (fot.); „Reumatologia” 1967 nr 4 s. 301–4 (fot.); „Służba Zdrowia” 1967 nr 17 (fot.); „Stolica” 1967 nr 22; „Thrombosis et Diathesis Haemorrhagica” Vol. 18: 1967 s. 309–10; „Trybuna Ludu” 1967 nr 105, 106, 107; „Tyg. Powsz.” 1967 nr 25; „Żołnierz Wolności” 1967 nr 90; „Życie Warsz.” 1967 nr 90, 91, 92, 93, 97; – Dokumenty i fotografie w posiadaniu rodziny i w miejscach pracy K-ego; – Informacje ustne rodziny i współpracowników.

Teresa Ostrowska